A
rapça
ʿilm el-heyʾ
e veya
ʿilm el-felek
diye anılan astronomi, matematiksel
bilimler (
el-ʿulūm er-riyāḍiyye
)
arasında yer alır ve
ʿilm aḥkām en-nucūm veya
ṣınāʿat aḥkām en-nucūm
(yıldızlardan hüküm
çıkarma bilimi veya sanatı) diye anılan
astrolojiden ayırt edilmektedir. İslam’dan
önce Araplar bilimsel bir astronomiye sahip
değillerdi, ancak yıldızlara ilişkin zengin bir
bilgi birikimleri vardı
1
. Bu bilgiler genel olarak
Keldani astronomisinin uzantısı olarak
görülmüştür
2
. İslam öncesi ve erken dönem
Arap-İslam şiirinde 300’den fazla yıldızın adı
geçmektedir
3
. Hommel’in, bu yıldız
adlarından bazılarının Akadca ve Sümerce’ye
dayandığı görüşü doğru görünmektedir
4
.
Ayrıca, Arapların 1./7. yüzyılda burçları bildiği
de kesin gibi görünmekte
5
olup, bu bilginin
İslam öncesi döneme kadar uzanmış olması da
mümkündür.
Bu bağlamda, Ḳuṣayr ʿAmra
6
Kasrı’nın
(Ürdün’de Amman şehrinin doğusunda)
banyo kısmında bulunan Roma hamamı
(Caldarium) oldukça dikkat çekicidir. Bu
hamamın kubbesinde gökyü-zü haritasını
tasvir eden bir fresk bulunmaktadır. 1902
yılından itibaren Alois Musil’in makalelerinde
ve monografilerinde ele aldığı 711-715 tarihli
Emevi kasrındaki bu gök haritasının
astronomi tarihi açısından önemine, Fritz Saxl
ve Arthur Beer
7
de dikkat çekmişlerdi. Söz
konusu haritada, yaklaşık 400 yıldız,
takımyıldızlar ve burçlar kuşağı (zodyak)
koordinatlarıyla birlikte verilmiştir. Burada
tasvirin modeline veya kaynağına ilişkin
sorulara girmeksizin şu gerçeğe dikkat çekmek
gerekiyor: Bu haritanın yapımcıları, ken-
dilerini görevlendiren Emevi prensine
gerektiğinde açıklamasını yapmak zorunda
oldukları bir gök haritası meydana
getirmişlerdi
8
.
İslam’ın daha ilk yüzyılında geçmiş kültür
temsilcilerinin, karşılaştıkları yeni kültür
çevresinde bilimsel etkide bulunabilmelerini
sağlayacak elverişli koşullar bulduklarının en
önemli kanıtlarından biri, evrensel bilgin el-
Bīrūnī (ö. 440/1048)’nin
9
aktardığı haberdir.
O, parşömen üzerine çizilmiş astronomik
çizelgeler içeren eski bir Zīc-astronomi
kitabından söz etmektedir.
Bu kitapta, Diokletian dönemine (Kıpti
takvimine) göre oluşturulmuş veriler yer
alıyor. Söz konusu kitaba anonim bir yazar
eklemelerde bulunmuştur; bunlardan
bazıları hicretin 90-100 (710-719) yılları
arasında gözlem-lenen güneş tutulmaları ve
horoskoplardır [yıldız falı]. Yine aynı yazar,
Bust şehrinin enlemini 32° olarak vermiştir.
el-Bīrūnī, kitabın kısmen elinde
bulunduğunu zikrederek, varlığı ve
otantikliği ile ilgili olası kuşkuları bertaraf
etmeyi gerekli görmüştür.
14
A
STRONOMİ
Ḳuṣayr ʿAmra’nın Planı
(Encyclopaedia of Islam,
New Edition, Cilt 1, s. 612);
Roma hamamı
(Caldarium) işaretlenmiştir.
Ḳuṣayr ʿAmra’nın güneyden görünüşü
(Fotoğraf: K. O. Franke).
GİRİŞ
1 Bkz. Henninger, J.:
Über Sternkunde und Sternkult in Nord- und
Zentralarabien
, Zeitschrift für Ethnologie içerisinde (Braunschweig)
79/1954/82-117.
2 Hommel, Fr.:
Über den Ursprung und das Alter der arabischen
Sternnamen und insbesondere der Mond-stationen, Zeitschrift der
Deutschen Morgenländischen
Gesellschaft içerisinde (Leipzig)
45/1891/592-619 (Tekrarbasım: Islamic Mathematics and Astronomy
serisi Cilt 72, Frankfurt 1998, s. 6, s. 8); Sezgin, Fuat: GAS
[Geschichte des arabischen Schrifttums]
, Cilt 6, s. 8.
3 Kunitzsch, P.:
Untersuchungen zur Sternnomenklatur der Araber
,
Wiesbaden 1961, s. 30; Sezgin, F.: a.e., Cilt 6, s. 9.
4 Hommel, Fr.: a.e., s. 599 (Tekrarbasım: a.y., s. 15); Sezgin, F.: a.e.,
Cilt 6, s. 9.
5 Bkz. Nallino, C.A.:
ʿIlm al-falak
, Roma 1911, s. 110-111; Kunitzsch,
P.: a.e., s. 21; Sezgin, F.: a.e., Cilt 6, S. 9-10.
6 Bu konu hakkında bkz. Musil, Alois:
Ḳuṣjr ʿAmra.
David Heinrich
Müller’in bir ön sözüyle 2 Cilt, Viyana 1907 (Bu eser hakkındaki
tanıtma yazıları için bkz.
Bibliographie der deutschsprachigen
Arabistik und Islamkunde,
Cilt 6, Frankfurt 1991, s. 234).
7
The Zodiac of Quṣayr ʿAmra
by Fritz Saxl.
The Astronomical
Significance of the Zodiac of Quṣayr
ʿAmra by Arthur Beer,
Early
Muslim Architecture
içerisinde, K.A.C. Creswell, Cilt 1, Oxford 1932,
s. 289-303; Beer, A.:
Astronomical Dating of Works of Art,
Vistas in
Astronomy (Oxford) 9/1967/177-223, özellikle s. 177-187.
8 Sezgin, F.: a.e., Cilt 6, s. 11-12.
9
Taḥdīd Nihāyāt el-Emākin
, Kahire 1962, s. 267-268; Sezgin, F.:
a.e., Cilt 6, s. 13-14.
