DOĞUVEKUZEYAFRİKA SAATLERİ
14
B
üyük bir ihtimalle meşhur astronom
Ebū ʿAbdallāh Muḥammed b. Mūsā el-
Ḫārizmī
1
(3./9. yüzyılın 1. yarısı)’ye ait
olan henüz yayınlanmamış bir yazmada namaz
vakitlerini belirlemeye yarayan basit bir alet
tarif edilmektedir
(berkār yuʿrefu bihī el-evḳāt
li-eṣ-ṣalāt ve-yūḳasu bihī eẓ-ẓıll).
Bunun tarifi
J. Frank ve E. Wiedemann
2
tarafından
incelenmiştir. Özetleri şöyledir: «Alet bir tür
pergeldir, kolları her iki dış yüzlerinde bir
çizelge taşımaktadır. Pergel serbest olan
uçlarına yerleştirilmiş demir çivileriyle birlikte
dikey olarak zemine oturtulduğunda, ikindi
namazını kılma vaktinde zodyaktaki güneşin
bütün konumları için pergelin gölge uzunluğu
bu çizelgeden çıkarılabilir. Bir kolun dış yüzü
üzerinde kuzey burç sembollerinin büyüklük
oranları, diğer kolun dış yüzünde güney burç
sembollerinin büyüklük oranları
kaydedilmiştir. Pergel kollarının diğer yüzleri,
kendisiyle pergel kolunun uzunluğu (uç hariç)
12 eşit bölüme (muhtemelen daha küçük
bölümlere de) ayrıldığı bir bölümleme
taşımaktadırlar. Namaz vaktini belirlemek için
katlanmış pergelin uç kısımları uzunluk
bölümlemesinin başlangıcı yer zemini
düzlemiyle düşümdeşecek şekilde toprağa
derince kakılır. Pergel tarafından çizilen
gölgenin son noktası işaretlenir ve bu nokta ile
içine sokulduğu yer arasındaki mesafe
pergelin uzunluk bölümlemesinde ölçülür. Bu
amaca yönelik olarak pergel gerilir, çünkü bir
kolun gölgesi ikindi namazı vaktinde basit kol
uzunluğundan daha uzundur. Ölçülen mesafe,
bu gün için dış yüzlerdeki çizelgeden sonuç
olarak ortaya çıkan büyüklükle aynı ise, namaz
vakti gelmiş demektir. Bu değere henüz
ulaşılmamış ise, bu gerçekleşinceye kadar
beklenmelidir.»
1
Halife el-Meʾmūn döneminde (198-218/813-833) faliyette bulunmuştur, bkz.
Sezgin, F.: a.e., Cilt 6, s. 140-143. Bize ulaşan yazma (Berlin 5790, fol. 77b-97b)
Zīc’inin veya
Kitāb el-Asṭurlāb
’ının bir bölümü gibi görünüyor.
2
Die Gebetszeiten im Islam,
in: Sitzungsberichte der Physikalisch-
medizinischen Sozietät 58/1925/1-32 (Tekrarbasım: Islamic Mathematics and
Astronomy serisi Cilt 92, Frankfurt 1998, s. 97-128).
Namaz Vakitlerini Belirlemek İçin
Pergel
Kol uzunluğu: 27 cm.
Pirinç, hâkkedilmiş.
(Envanter No: B 2.08)
