16
A
STRONOMİ
ölçüde resepsiyon geçirmiştir ve
Siddhānta
’nın
çevirmenleri de bu eklektik okulun en genç
temsilcileriydiler. Çevirmenler bu kitabı
sadece çevirmekle yetinmemiş, ayrıca
düzeltmeye, eklemeler yapmaya ve dahası
astronomik kitaplar yazmaya başlamışlardı
14
.
Astronomi bilgilerinin bu hızlı gelişimi,
Ptoleme’nin ana eserlerinin Arapça’ya
çevrilmesine kadar uzandı. Bu sırada onun
«Çizelgeler El Kitabı» (πρόχειρι κανόνες) da
Sasani okulunda doğan bir çeviriden tercüme
edilmişti
15
.
Bilimsel literatürle olan tanışıklık o kadar ileri
seviyeye ulaşmıştı ki daha 2./8. yüzyılın son
çeyreğinde Ptoleme’nin
Almagest
adlı
karmaşık ve hacimli eseri çevrilebilmişti. Bu iş,
devlet adamı Yaḥyā b. Ḫālid el-Bermekī (120-
190/738-805)’nin inisiyatifiyle olmuştu. O
dönem Arap-İslam kültür çevresinde
astronominin, daha doğrusu genel olarak
bilimlerin ulaştığı seviyeyi değerlendirmek
bakımından, bilginlerin ve sanatçıların hamisi
olan bu kim-senin yapılan çeviriyi beğenmeyip
başka bilgin-leri ikinci bir çeviriyle
görevlendirmesi oldukça anlamlıdır
16
. Bilimsel
araştırmaların günümüzde ulaştığı seviye,
daha 3./9. yüzyılın ilk çeyreğinde, resepsiyon
ve özümseme tam olarak sonlanmamış
olmakla birlikte, Arap-İslam dil çevresinde
uğraşılan bilimsel astronominin yaratıcılık
döneminin eşiğinde bulunduğu izlenimini
vermektedir. Bu durumun ipuçları olarak
şunlardan söz edilebilir: Halife el-Meʾmūn,
astronom Yaḥyā b. Ebī Manṣūr (ö. 215/830 ve
217/832 yılları arasında)’a
17
, Ptoleme’nin
yukarıda bahsettiğimiz «Çizelgeler El
Kitabı»ndaki verileri ve gözlemleri kontrol
etme görevini vermişti. Bu görevlendirmenin
sonuçları ez-
Zīc el-Meʾmūnī el-Mümteḥan
(«Kontrol Edilmiş Meʾmūn Çizelgeleri»)
18
adıyla halifeye sunulmuştur. Yapılan
araştırmalar, Yaḥyā b. Ebī Manṣūr’un güneş
ve ay tutulmalarının zamanını belirlemede
Ptoleme’nin bilmediği yaklaşma
(approximation) yöntemini kullanmış
olduğunu göstermektedir
19
. Çağdaşı
Muḥammed b. Mūsā el-Ḫārizmī’nin
(çoğunlukla Halife el-Meʾmūn döneminde
bilimsel faaliyetlerde bulundu) eserlerinde de
pratik astronomi alanındaki yeniliklerin
ipuçları görülmektedir. Kutup yüksekliğini ve
onunla birlikte enlem derecesini,
dolaykutupsal yıldızların en üst ve alt tepe
noktalarına göre belirleme yöntemi bu
duruma verilebilecek bir örnektir
20
. Diğer bir
ipucu örneği de, astronom ve matematikçi
Sind b. ʿAlī’nin
21
, Halife el-Meʾmūn’un
Bizans’a yaptığı bir sefer sırasında, verdiği
emirle gerçekleştirdiği bir meridyen derecesi
ölçümünde yeni bir yöntem kullanmasıdır.
Sind b. ʿAlī, deniz seviyesinden yüksekte
bulunan bir kıyıda, batmakta olan güneşin
batışını ölçmüş ve bu ölçüme dayanarak
dünyanın yarıçapını trigonometrik olarak
hesaplamıştı
22
.
el-Bīrūnī de bu yöntemi bir ovada yükselen
yalçın bir dağda uygulamıştı. Bu yöntem, daha
sonraları Francesco Maurolico (1558), Sylvius
Belli (1565) ve Francesco Giuntini (1580)
adlarını taşımaktadır
23
.
Dünya yarıçapının Halife el-Meʾmūn’un
emriyle yürütülmüş olan diğer ölçümleri de
burada dile getirilmelidir. Halife, çeşitli
vesilelerle defalarca, bir derecelik meridyen
yayının uzunluğunun olabildiğince kesin bir
şekilde belirlenmesini vargücüyle
desteklemiştir. Ölçümler birçok astronom
tarafından ya Sincār ovasında ya da Raḳḳa ile
Tedmur (Palmyra) arasında yürütülmüştür.
Ölçüm yapanlar, güneş yüksekliğini ve öğlen
çizgisini belirlemek için bazı aletler, ip ve
çubuklardan yararlanmışlardı. Defalarca
yapılan ölçüm sonuçlarının 56⅓ ila 57 mil
uzunluğunu vermesinden sonra, bir derecelik
meridyen yayının uzunluğu olarak 562/3 millik
ortalama uzunluğunda karar kılınmıştı. Bu,
günümüzde kabul edilen değere minimal
farkla uymaktadır. Carlo A. Nallino’ya göre
bu, uzun ve yorucu bir çalışma sonucunda
ortaya çıkan ve titiz bilimsel yöntemler
uygulanarak gerçekleştirilen ilk ölçümdür
24
.
Halife el-Meʾmūn’un hem Bağdat’ta hem de
Şam’ın kuzeyinde bulunan Ḳāsiyūn tepesinde
gözlemevleri kurdurması, ileriki dönemde
hızla gelişecek olan astronomi bilimi
bakımından kuşkusuz çok önemli olmuştur
25
.
Muhtemelen bunlar devlet tarafından kurulan
ilk gözlemevleri idiler.
14 a.e., Cilt 6, s. 122-127.
15 a.e., Cilt 5, s. 174; Cilt 6, s. 13, 95-96.
16 Sezgin, F.: a.e., Cilt 6, s. 85.
17 a.e., Cilt 6, s. 136.
18 Tıpkıbasım olarak Institut für Geschichte der Arabisch-Islamischen
Wissenschaften tarafından yayınlanmıştır, Frankfurt 1986.
19 Bkz. Kennedy, E.S. ve Faris, N.:
The Solar Eclipse Technique of
Yaḥyā b. ʿAbī Manṣūr,
Journal of the History of Astronomy içerisinde
(London) 1/1970/20-37; Sezgin, F.: a.e., Cilt 5, s. 227; Cilt 6, s. 136.
20 Sezgin, F.: a.e., Cilt 10, s. 151.
21 a.e., Cilt 6, s. 138.
22 a.e., Cilt 6, 138; Cilt 10, 96.
23 Bkz. Gunther, S.:
Handbuch der mathematischen Geographie,
Stuttgart 1890, s. 217-218.
24 Sezgin, F.: a.e., Cilt 10, s. 95-96.
25 Sezgin, F.: a.e., Cilt 10, s. 116.
Dünya yarıçapının Sind b. ʿAlī
tarafından hesaplanma yöntemi.
cos
a
=
r
r+h
