17
G
İRİŞ
Olabildiğince kesin bir şekilde yeni
astronomik veriler elde etmeye ve eski verileri
tekrar kontrol etmeye yönelik bu girişimler,
Arap-İslam astronomlarının 3./9. ve 4./10.
yüzyıllardaki ana hedefini teşkil etmektedir.
Yunan, Hint ve Sasani-Pers öncüleriyle
karşılaştırıldığında, daha iyi hesaplama
yöntemlerine, ölçüm ve gözlem aletlerine ve
daha iyi bir gözlem tekniğine sahip
olmalarından ötürü, bu hedefe önemli ölçüde
yaklaşmışlardır
26
. O dönemin astronomları
tarafından ulaşılan çarpıcı sonuçlardan birini
göstermesi bakımından, Sābit b. Ḳurra’nın
ortaya koyduğu şu değerden söz edebiliriz:
Önemli ölçüde düzeltilmiş olan, ekinoksların
[ılım noktaları] geri hareketi (presesyon)
27
için verilen değer 66 yılda 1°, yani bir yılda 55"
dir. Bu olguyu
28
Ptoleme, Hipparkos’u
izleyerek, yüz yılda bir derece olarak veriyor,
bu ise yılda 36" ye karşılık gelmektedir. Daha
sonraki dönem astronomları el-Baṭṭānī’den
itibaren daha dakik düzeltmeler yapmışlardır.
Naṣīreddīn eṭ-Ṭūsī (ö. 672/1274) bunu
70 yılda 1°, yani bir yılda 51" olarak
29
hesaplamıştır, bu «Yeni Çağ’ın kabul ettiğine
çok yakın»
30
bir değerdir.
3./9. yüzyılın sonuna doğru Arap-İslam
astronomları arasında, güneş evcinin
[günberi, günöte]
(evc eş-şems)
ekliptik
yönünde (yani gökyüzünün artan boylam
derecesi yönünde) hareket ettiğine ilişkin
görüşler ortaya çıkmıştır. Sābit b. Ḳurra
31
(ö. 288/901), buna uygun gözlemler yapan ilk
kişi olarak görünmektedir. Onu el-Baṭṭānī
32
izlemiştir.
Ancak bir yüzyıl sonra el-Bīrūnī, bu hareketin
en yavaş ve en hızlı olduğu konumların kesin
bir tanımını verebiliyordu
33
. 11./5. yüzyılın
ikinci yarısında İbrāhīm b. Yaḥyā ez-Zerqālī
evcin ileri hareketinin değerini 279 yılda 1°,
yani bir yılda 12,09” olarak bulmuştur ve bu
da bugünkü değerle yaklaşık olarak
örtüşmektedir
34
.
İslam dünyası astronomları, sürekli olarak
gökyüzü gözlemlemelerinin sonucu olarak
başka önemli sonuçlara da ulaşmışlardır.
İbrāhīm b. Sinān b. Sābit (296-335/909-946
yılları arasında yaşamıştır) bilindiği kadarıyla,
ekliptik eğimin sabit olmadığı görüşüne
ulaşan ilk kişidir. O, gözlem sonuçlarında
zamanla ortaya çıkan sapmaları dünya
ekseninin ani ve düzensiz hareketlerinin bir
sonucu olarak kabul ediyordu
35
. Çağdaşı Ebū
Caʿfer el-Ḫāzin de aynı inançtaydı
36
. Daha
genç bir çağdaşı, Ḥāmid b. el-Ḫıḍr el-
Ḫucendī, hamisi Buveyhi Sultanı Faḫreddevle
(dönemi: 366-387/976-997)’yi, ekliptik eğimi
sorununda daha sağlam bir sonuca
ulaşabilmek için, Rey’de (bugünkü Tahran’ın
güneyinde) güneşin konumunun daha kesin
gözlemlenmesini sağlayacak, yaklaşık 20
metre yarıçapında sekstantı olan bir
rasathane kurmaya inandırmış, kurulan bu
rasathanede yaptığı gözlemler sayesinde de
ekliptik eğimin zamanla sürekli olarak
küçüldüğü sonucuna ulaşmıştı
37
.
el-Ḫucendī’nin bu açıklamasından daha önce,
ekliptik eğimindeki değişimleri presesyonla
ahenkli bir hale getirme girişiminde bulunan
Sābit b. Ḳurra, trepidasyon yani sabit
yıldızların ileri ve geri hareketi
(ḥareket el-
ikbāl ve-l-idbār)
hipotezini ileri sürmüştü
38
.
Bu hipotez, Avrupa’lı astronomları Arap-
İslam kültür çevresindeki astronomlardan çok
daha fazla harekete geçirici etki yapmıştır.
Tam güneş tutulması, güneş çapı
ölçümlerinde görünen değişiklik, güneş
yörüngesinin eksantrikliğinin ve görünüşteki
yarıçapının, ayın ilk görülebilirliğinin
hesaplanması gibi konularda kaydedilen
ilerlemelere gelince,
Geschichte der
arabischen Schrifttums
’un ilgili yerlerine (Cilt
6, s. 27-28) atıfta bulunmakla yetiniyorum.
Burada yalnızca sabit yıldızlar astronomisinin
durumu dile getirilecektir.
Daha önce söz edildiği üzere Araplar,
İslam’dan önce sabit yıldızlara ilişkin
gerçekten iyi bir bilgiye sahiptiler. İslam
döneminde bu alan, ilk önce dikkate değer bir
şekilde filolojik olarak ele alınmıştır. Gerçek
anlamda sabit yıldızlar astronomisine yönelik
uğraşı ise, ilk olarak Ptoleme’nin
Almagest’iyle tanışılmasından sonra
başlamıştır. Yunan öncülerin
gerçekleştirdikleri çalışmalardan sonra,
astronominin bu yönü, 4./10. yüzyılın ikinci
yarısında ʿAbdurraḥmān eṣ-Ṣūfī’nin
39
Kitāb
Ṣuver el-Kevākib es-Sābite
40
adlı eseriyle yeni
bir zirve noktasına ulaşmıştır. Bu önemli
astronom, Hipparkos-Ptoleme kataloğunda
bulunan bilgileri kendi gözlemleri ve
ölçümleri temelinde yeniden kontrol etmiş,
yıldızların parlaklık ölçeklerinin,
koordinatlarının ve büyüklüklerinin önemli
ölçüde revize edildiği yeni bir katalog
oluşturmuştur. Yıldız kataloğunun yeni bir
revizyonu, Semerkant’ta Uluğ Bey (ö.
1449/853) Rasathane’sinde gerçekleştirilen
yeni gözlemlere dayanılarak yapılmıştır. Bu
yeni katalog, öncülleriyle karşılaştırıldığında
daha kesin koordinatlar verme özelliğiyle öne
çıkıyor.
Abdurraḥmān eṣ-Ṣūfī, Ptoleme ve Argelander
(ö. 1875) ile birlikte sabit yıldız
astronomisinin üç büyük çığır açıcısından
birisi olarak kabul edilir. Eṣ-Ṣūfī’nin bu
alandaki çalışmalarının sadece İslam
dünyasında değil, aynı zamanda Avrupa’da da
yüzyıllar boyu süren derin etkileri olmuştur
41
.
Kastilya Kralı X. Alfons’un
Libros del saber
de astronomía
(1277 civarında) yazdırdığı
26 a.e., Cilt 6, s. 20.
27 Burada söz konusu olan bahar noktasının her sene biraz daha
öne gelmesidir ve bu öne geliş, kendisinin Spica [yıldızın]’dan
uzaklığına göre ölçülür. Modern astronomi, ekinoksların geri
hareketini (presesyon) yeryüzünün basıklığının bir sonucu olarak
kabul etmektedir. Bkz. Wolf, R.:
Handbuch der Astronomie, ihrer
Geschichte und Literatur,
Cilt 1, Zürih 1890 (Tekrarbasım: Hildesheim
1973), s. 440-442.
28 Bu olguya ilişkin bilginin ne kadar eskiye gittiği sorusu nihai olarak
yanıtlanmış gibi görünmemektedir, bkz. Neugebauer, O.:
The alleged
Babylonian Discovery of the Equinoxes,
Journal of the American
Oriental Society içerisinde (Ann Arbor) 70/1950/1-8; Huber, P.: Ü
ber
den Nullpunkt der Babylonischen Ekliptik,
Centaurus içerisinde
(Kopenhagen) 5/1956-58/192-208.
29 Sezgin, F.: a.e., Cilt 6, s. 26.
30 Wolf, R.:
Handbuch der Astronomie,
a.y., s. 441.
31 Sezgin, F.: a.e., Cilt 5, s. 264-272; Cilt 6, s. 163-170, özellikle s.
163.
32 Sezgin, F.: a.e., Cilt 6, s. 182-187, özellikle s. 184.
33 a.e., Cilt 6, s. 263.
34 a.e., Cilt 6, s. 26-27.
35 a.e., Cilt 6, s. 194.
36 a.e., Cilt 6, s. 189.
37 a.e., Cilt 6, s. 220-222.
38 a.e., Cilt 6, s. 164.
39 Sezgin, F.: a.e., Cilt 6, s. 212-215.
40 Tıpkıbasım olarak Institut für Geschichte der Arabisch-
Islamischen Wissenschaften tarafından yayınlanmıştır, Frankfurt
1986. 41 Sezgin, F.: a.e., Cilt 6, s. 212.
